Jurjen Beumerlezing: ‘Compassie is een spier die je kunt trainen’
Jurjen Beumerlezing: ‘Compassie is een spier die je kunt trainen’
Op 17 oktober sprak Manuela Kalsky de Jurjen Beumerlezing 2025 uit, onder de titel ‘Compassie als bron van maatschappelijk verzet’. Het werd een mooie avond in de Groenmarktkerk in Haarlem, te gast bij kerkgemeenschap Re:connect. Sharon Kips (zang) en Gilbert Thera (piano) verzorgden de muzikale omlijsting van het programma. Kalsky nam de bezoekers mee in haar visie op onze samenleving: “Hoe bewaren we onze menselijkheid in een tijd van verharding? In mijn lezing stel ik de vraag welke rol compassie daarbij kan spelen.”
Kalsky zet in met de herinnering aan Jurjen Beumer en zijn werk in Haarlem: “De vraag die Beumer zich met Stem in de Stad stelde – hoe kan geloof een maatschappelijke kracht worden? – is nog steeds urgent. Er is behoefte aan een geloof dat niet boven de wereld zweeft, maar haar draagt. Waar vinden we waarden en een taal van medemenselijkheid in een tijd waarin woorden zo vaak verdelen?”
Diagnose van onze tijd
Om die vragen te beantwoorden geeft Kalsky een stevige diagnose van de tijd waarin we leven. “De wereld verkeert in crises van oorlogen, vervreemding en digitale verharding. Beelden uit Oekraïne en Gaza tonen extreem menselijk leed. Ze roept op om onverdeeld te rouwen – elk kind dat sterft, waar ook ter wereld, is er één te veel.” Met verwijzing naar Hannah Arendt waarschuwt ze voor de banaliteit van het kwaad: gedachteloosheid en onverschilligheid.
Compassie kun je trainen
“Compassie kan een tegengif zijn: dat je geraakt wordt en van daaruit verantwoordelijkheid neemt. In compassie komen mystiek en maatschappelijk engagement bij elkaar; mystiek zonder verzet is een vlucht, verzet zonder mystiek verhardt (naar Dorothee Sölle, red.).”
Dat compassie een spier is die je kunt trainen (aldus Karen Armstrong, red.), is méér dan een metafoor. Kalsky verwijst naar neurobiologisch onderzoek rond compassie: “Compassietraining veroorzaakt daadwerkelijk een transformatie van de hersenactiviteit. Spiritualiteit en wetenschap zijn twee perspectieven op hetzelfde gebeuren van innerlijke transformatie.”
Compassie in de praktijk
Kalsky noemt drie voorbeelden waar zij compassie concreet ziet gebeuren. Als eerste NieuwWij.nl, een platform dat interlevensbeschouwelijke diversiteit zichtbaar maakt. “In de NieuwWij-campagne Ik ben en/en. En jij? deden we de oproep om voorbij het dualistische of/of te denken, voorbij de polarisatie ten aanzien van nieuwe Nederlanders.”
Ook vertelt ze over de onderwijsmodule ‘Groter dan ik’ van de Universiteit voor Humanistiek. “Rond thema’s als compassie, klimaat en polarisatie leren we jongeren voorbij hun individuele leven te kijken en inspiratie te putten uit religieuze tradities.”
Tot slot noemt ze ‘Het gelaat van de ander’ – een samenwerking tussen NieuwWij, Humanitas en het Museum of Humanity. “Levende portretten van mensen in de publieke ruimte nodigen voorbijgangers uit om drie minuten te kijken en te luisteren naar een ander. Dat noem ik publieke compassie – een oefening in het ‘leren zien met de ogen van het hart’, zoals Dorothee Sölle het noemde.”
Compassie als publieke kracht
“Op steeds meer plekken zie ik mensen bruggen slaan door zich samen vanuit compassie in te zetten. Een samenleving die de kracht daarvan inziet, kiest niet voor zachtheid in plaats van kracht, maar voor kracht mét menselijkheid. Compassie is de morele zuurstof van onze samenleving.”
Kalsky geeft het publiek vijf concrete houdingen van compassie als concrete handvaten mee: 1) luisteren zonder oordeel, 2) de pijn van de ander erkennen, 3) zoeken naar wederzijds begrip, 4) conflicten rechtvaardig benaderen, 5) je inzetten voor sociale rechtvaardigheid. “Deze houdingen zijn geen idealistische luxe, maar voorwaarden voor een democratie die haar ziel niet verliest. Compassie is de morele zuurstof van onze samenleving.”
Hoop
“Dorothee Sölle schreef: ‘Waar we elkaar werkelijk zien, daar breekt God door.’ Dat zien – met de ogen van het hart – is de grondtoon van compassie. Jurjen Beumers aanpak herinnert ons eraan dat geloof niet alleen woorden, maar ook daden vraagt, en dat diaconaat verbonden moet blijven met mystiek.”
“Compassie als maatschappelijk verzet betekent: de mens blijven zien in tijden van verharding, de verbinding zoeken waar angst muren bouwt, de hoop bewaren waar wanhoop dreigt te winnen. Zo’n verzet is niet luidruchtig. Het begint klein, in gebaren van aandacht: een gesprek met de buren, een hand op een schouder, een keuze voor rechtvaardigheid wanneer niemand kijkt. Daar, in het alledaagse krijgt het heilige gestalte.”
Ze sluit af met een prachtig bemoedigend lied van Ramses Shaffy: “We zullen doorgaan, met de wankelende zekerheden, met de hoop die leeft in mensen, tot we samen zijn. Dat samenzijn – niet als harmonie, maar als gedeelde kwetsbaarheid – is de bestemming van compassie. De zachte, maar standvastige adem van vrede. Dat is de erfenis van Jurjen Beumer – en onze gezamenlijke opdracht vandaag.
De lezing is gepubliceerd op het platform NieuwWij, lees hem hier volledig terug.
Manuela Kalsky
Manuela Kalsky promoveerde als theoloog aan de Universiteit van Amsterdam. Ze was directeur van het Dominicaans Studiecentrum voor Theologie en Samenleving. Tot 2021 bekleedde ze de Edward Schillebeeckx leerstoel voor Theologie en Samenleving aan de Vrije Universiteit. Nu is ze bijzonder hoogleraar op de Karen Armstrong leerstoel voor religie, waarden en maatschappelijke transformaties aan de Universiteit voor Humanistiek. In 2008 richtte zij het platform NieuwWij op.
Jurjen Beumer
De Jurjen Beumerlezing wordt jaarlijks in oktober georganiseerd door de Antonius Gemeenschap en Stem in de Stad. Voor deze lezing wordt een spreker uitgenodigd om in deze tijd verder te denken in de lijn van het gedachtegoed van Jurjen Beumer. Jurjen Beumer (1947 – 2013) was oprichter en pastor-directeur van Stem in de Stad, de Haarlemse stichting die zich inzet voor Haarlemmers die het moeilijk hebben en omkijkt naar kwetsbare mensen die in nood zijn.
